بررسی موضوع حضور بازیگران خارجی در سینمای ایران با حضور محسن محسنی نسب، جمال ساداتیان و مرتضی شایسته

 بانی فیلم-گروه سینمای ایران ـ سابقه بهره گرفتن سینمای ایران از بازیگران خارجی به سال های دور باز می گردد. اگر ملاک را حضور بازیگر شناخته شده خارجی بدانیم برای اولین مورد قابل استناد باید به 47 سال پیش بازگردیم به روزهایی که مهرجویی جوان قصد داشت «الماس 33» را به عنوان اولین تجربه بلند سینمایی اش بسازد. نصرت ا... منتخب و محمدرضا فاضلی تهیه کنندگان «الماس 33» که در اندیشه فتح بازارهای جهانی بودند برای نقش اصلی زن فیلم سراغ نانسی کواک رفتند که در کارنامه اش حضور در چند فیلم شناخته شده هالیوودی مشاهده می شد. در سال های بعد باز هم شاهد حضور بازیگران خارجی در فیلم های فارسی شدیم. در دهه های چهل و پنجاه آمدن بازیگران مطرح خارجی به ایران نیز اتفاقی رایج بود و از آلن دلون گرفته تا نورمن ویزدم به ایران آمدند. در زمینه استفاده از بازیگران خارجی، آنچه بیشتر رواج داشت بهره گرفتن از بازیگران ترکیه ای بود. اتفاقی که در دهه پنجاه زیاد رخ می داد. آرکین جونیت معروف به فخرالدین در فیلم های فارسی زیادی بازی کرد که از آن جمله می توان به اینها اشاره کرد: «یوسف و زلیخا» (مهدی رئیس فیروز 1347)، «نسل شجاعان» (اسماعیل کوشان 1348)، «شیرین و فرهاد» (اسماعیل کوشان 1349)، «صلاح الدین ایوبی» (حسن ساسان پور 1347)، «سرزمین دلاوران» (حسن ساسان پور 1351) و...
در سال های پس از انقلاب زنده یاد علی حاتمی اولین کارگردان ایرانی بود که از بازیگر خارجی استفاده کرد. حاتمی در «حاجی واشنگتن» سراغ ریچارد هرسین رفت. پس از آن تا سال ها خبری از بازیگران خارجی نبود تا اینکه درخشنده فیلم «عشق بدون مرز» را کارگردانی کرد. اگر در دهه پنجاه آنتونی کویین برای بازی در فیلم «کاروان‏ها» به ایران آمد این بار درخشنده سراغ پسر او دنی کویین رفت. در سال های بعد از خارجی ها در فیلم های ایران زیاد دیده شدند ولی اغلب آنها یا بازیگر نبودند و یا اگر هم فعالیتی در این زمینه داشتند فاقد شهرت و اعتبار بودند. در این میان استفاده از بازیگران عرب زبان در سال های پایانی دهه هشتاد رواج بیشتری یافته بود. یکی از این بازیگران دارین حمسه بود. بازیگر لبنانی که در فیلم «33 روز» جمال شورجه ایفای نقش کرد و بعد در «کتاب قانون» مازیار میری کنار پرویز پرستویی نقش اصلی فیلم را بازی کرد. دارین حمسه با حضور در «فرشتگان قصاب» سومین حضورش را نیز در سینمای ایران تجربه کرد. این حضور مصادف شد با بازی او در فیلم «هتل بیروت» که با توجه به برخی سکانس های این فیلم، به نظر می رسد این بازیگر لبنانی دیگر امکان حضور در فیلم های ایرانی را نداشته باشد.
حالا مدتی است که موضوع استفاده از بازیگران خارجی داغ شده است. در سال های اخیر سریال های ترکیه ای محبوبیت زیادی میان مخاطبان ایرانی داشته اند و به همین دلیل تعدادی از فیلمسازان ما به دنبال فراهم آوردن بستری برای استفاده از ستاره های سریال های ترک هستند از سوی دیگر و با جدی شدن بحث حضور بازیگران ترکیه ای در سینمای ایران، محمد احسانی به عنوان مدیر نظارت و ارزشیابی اعلام کرد برای صدور مجوز امکان فعالیت بازیگران خارجی باید از وزارت امور خارجه استعلام گرفته شود. اینکه در یک سینمای با کارکرد اغلب داخلی که امکان حضور در بازارهای منطقه ای را نیز ندارد و حضورش در محافل جهانی به شرکت در فستیوالها منحصر می شود، چقدر میتوان به بهره گرفتن از بازیگران خارجی امیدوار بود، سوالی است که به سختی میتوان به آن پاسخ مثبت داد.
موضوع استفاده از بازیگران خارجی در فیلم های کارگردانان جهانی سینمای ایران هم به کل موضوع متفاوتی است. عباس کیارستمی در «کپی برابر اصل» و «شیرین» از ژولیت بینوش استفاده کرد. اصغر فرهادی نیز در «گذشته» از برنیس بژو بازیگر فیلم «آرتیست» و نامزد جایزه اسکار و طاهر رحیم بازیگر فیلم «پیامبر» بهره گرفت. ولی نه فیلم های کیارستمی و نه «گذشته» فرهادی محصول سینمای ایران نبودند و به عنوان تولیداتی اروپایی جلوی دوربین رفته بودند.
فاطمه صادقی خبرنگار بانی فیلمدرباره موضوع استفاده از بازیگران خارجی با جمال ساداتیان، مرتضی شایسته و محسن محسنی نسب گفت و گو کرده است.

*آیا استفاده از بازیگران خارجی می تواند ظرفیت های تازه ای را برای سینمای ایران ایجاد کند؟مرتضی شایسته: بله می تواند امکان دارد ظرفیت های  تازه ای را برای سینمای ایران به همراه داشته باشد. به شرطی که از نظر اقتصادی مناسب باشد و در کشورهای دیگر اکران بشود.جمال ساداتیان: من موافق این نیستم که از بازیگر خارجی در نقش یک ایرانی استفاده شود مگر اینکه موضوعی باشد که نیاز به بازیگر خارجی داشته باشد.

محسن محسنی نسب: نمی توان برای هر فیلمی از هر بازیگری استفاده کرد. برای مثال اگر فیلمی بسازیم در ارتباط با یک جوان ایرانی که در جامعه دچار چالش هایی شده است انتخاب یک بازیگر خارجی عاقلانه نیست . گاهی اوقات می خواهیم فیلمی بسازیم که در آن تعدادی از شخصیت های قصه ایرانی نیستند که می توانیم از بازیگران خارجی استفاده کنیم.بعضی از فیلمسازان فیلمنامه هایی را در دست می گیرند که ظرفیت استفاده از بازیگران خارجی را دارد. یکی از معضلات سینمای امروز ما این است که راه ورود برای بازیگران جوان به سینمای ایران بسته شده ؛ یعنی سینماداران فیلم هایی را اکران می کنند که بازیگران قدیمی در آن ایفای نقش کرده باشند . در دهه اخیر برای نقش های جوان از بازیگران میانسال استفاده شده، مانند آقای امین حیایی و محمد رضا گلزار که دلیل آن سیاست های غلط سازمان سینمایی در سال های اخیر بوده است .عده ای خواستار تغییر شیوه اکران فیلم ها بودند .به دلیل نبود بازیگر مطرح در سینمای ایران به تدریج از دهه هفتاد سینما بی مخاطب شد؛  زیرا جوان امروز می خواهد در فیلم ها کاراکتری هم سن و سال خودش را ببیند.فیلمسازها به سمت قصه هایی می روند که ظرفیت استفاده از بازیگران خارجی را دارد . بنده در حال حاضر شرایط ساخت فیلمی را دارم که در آن از بازیگران خارجی استفاده می کنم.

*آیا استفاده از بازیگران خارجی با توجه به دستمزد این بازیگران و شرایط اقتصادی حاکم بر سینما مقرون به صرفه است؟

مرتضی شایسته: اگر فیلم فقط در سینمای ایران اکران بشود مقرون به صرفه نیست، اما اگر در ترکیه و دیگر کشورهایی که بازیگران خارجی را می شناسند اکران شود به نفع سینمای ایران است.

جمال ساداتیان: در صورتی که فیلم برای پخش در بازار داخلی باشد استفاده از بازیگران خارجی مقرون به صرفه نیست، ولی اگر تولید فیلم سبب همکاری های مشترک میان ایران و ترکیه بشود ، فیلم امکان اکران در سینماهای ترکیه را پیدا کند و در سینمای ترکیه بازار فروش داشته باشد، می تواند فرصت خوبی برای سینمای ایران باشد.البته مشروط بر اینکه فیلم با تکنیک هایی ساخته شود که در کشورهای خارجی قابل پخش باشد.

محسن محسنی نسب: دستمزد همه بازیگران خارجی بالا نیست وحتی از دستمزد بازیگران ایرانی کمتر است . سینما دو وجه دارد یک وجه هنری و یک وجه اقتصادی . دستمزدی که به بازیگر داده می شود وجه اقتصادی سینماست . برای مثال در سینمای هالیوود به آقای رابرت دنیرو بیست میلیون دلار پول می دهند، چون این شخصیت محبوب گیشه دارد، اما یک بازیگر ایرانی 100 میلیون دستمزد می خواهد در حالیکه برای دیدن شخص او بیست میلیون هم بلیت فروش نمی رود. یکی از دلایل ایجاد این توقعات از طرف بازیگران، ساخت فیلم توسط نهادهای دولتی و دستمزدهای بی حساب و کتابی است که پرداخت شده، مثلا تنها 700 میلیون به یکی از بازیگران یک فیلم اختصاص پیدا کرده است.

*در دهه پنجاه ستاره های ترک با دستمزد کمتر از ستاره های سینمای فارسی در فیلم های ما بازی می کردند،اکنون حضور بازیگران سریال های ترکیه ای را در آثار ایرانی چگونه ارزیابی می کنید؟

مرتضی شایسته: در حال حاضر سریال های ساخت ترکیه فقط در ایران نمایش داده نمی شود، بلکه در کشورهای مختلفی همچون کانادا، امارات، اردن و... نمایش داده میشود. اگر یک هنرپیشه ترکیه ای با برنامه ریزی درست در یک فیلم ایرانی بازی کند می تواند فروش خوبی برای فیلم به همراه بیاورد.

جمال ساداتیان: بستگی به المان های استفاده شده در فیلم دارد.باید برای حضور در بازارهای خارجی از المان هایی استفاده کنیم که برای مخاطبان آن جذابیت داشته باشد، ولی صرف بازیگر نمی تواند جذاب باشد .

محسن محسنی نسب: همه بازیگران ترکیه ای گران نیستند و حتی کمتر از بازیگران ما دستمزد می گیرند. تنها چهره های مطرح این کشور هستند که از بازیگران ما دستمزد بیشتری می گیرند.

*یکی از راه های ورود به بازارهای جهانی یا دست کم بازار کشورهای همسایه می تواند استفاده از بازیگران خارجی باشد؟

مرتضی شایسته: بله، چون تاکنون ما در ورود به بازارهای خارجی ناموفق بوده ایم. من فکر می کنم به وسیله بازیگران خارجی بتوانیم به بازارهای خارجی راه پیدا بکنیم.

جمال ساداتیان: اگر محدودیت هایی که برای خودمان اعمال می کنیم برای بازیگران خارجی نیز اعمال کنیم ، ممکن است از واقعیت ها فاصله بگیریم.اگر فیلم خارج از ایران فیلم برداری شود قطعا محدودیت ها کمتر از داخل کشور است و محدودیت های زیاد روی مخاطب تاثیر منفی می گذارد.

محسن محسنی نسب: در مجموعه جهانی سینما، قبل از تولید هر کالا به مصرف کننده آن و سلیقه اش هم فکرمی شود، چون فیلم هم مثل هر کالای دیگری مبتنی بر نظام عرضه و تقاضاست. بنابراین اگر می خواهیم یک اثر سینمایی را در کشوری عربی نمایش دهیم باید از بازیگرانی استفاده کنیم که در این کشورها مخاطب داشته باشند. در گذشته اگر بنا بود فیلمی داستانی عربی داشته باشد از بازیگران سوریه استفاده می کردند، اما آن هنرپیشه مورد علاقه مردم عرب نبود. امروز هم برای مثال کسی مثل پژمان بازغی دارای جذابیت های ظاهری است، اما بازیگرترکی می آوریم چون عرب ها بازغی را نمی شناسند.

*آیا تفاوت فرهنگی کشور ما با دیگر کشورها، مانعی برای حضور بازیگران خارجی در فیلم های مان محسوب نمی شود؟

مرتضی شایسته: بازیگر خارجی با پذیرش یک فیلمنامه ایرانی در آن بازی میکند و این بستگی به نظر بازیگر دارد که بازی بکند یا نه.

جمال ساداتیان: سوال سختی است.ما باید یک روز اراده بکنیم و خود را از بازار های داخلی خلاص بکنیم . باید به بازارهای خارج از کشور فکر کنیم که آن هم قواعد خاص خود را دارد . باید کمی تمکین بکنیم ، اما نه صد در صد که به قصه های رایج و کلیشه ای آنها بپردازیم، زیرا خودشان به آن قصه ها می پردازند . ممکن است قصه هایی داشته باشیم که از حوزه فرهنگی ما حرف بزند، ولی حضور بازیگر خارجی می تواند به انتقال پیام قصه کمک کند. شاید بخواهیم محدودیت هایی را که داریم در قصه اعمال بکنیم که با توجه به فرهنگ آنها برای شان مورد پذیرش نیست .عموما در همه جای دنیا فرهنگ اخلاق وجود دارد. ما نباید برای جذب عوام از جذابیت های تصویری بی رویه استفاده کنیم .باید قصه طوری روایت شود که ما فکر نکنیم از بازیگر سوءاستفاده شده است.

محسن محسنی نسب: این درست نیست که از بازیگر غیرایرانی برای بازی در نقش ایرانی استفاده کرد. اصولا استفاده از بازیگر خارجی در فیلم ایرانی باید توجیه منطقی داشته باشد؛ برای مثال فرهادی برای فیلم «گذشته» انتخاب بازیگر را به خوبی و درست انجام داده است.

*زیر ساخت اقتصادی سینمای ما چقدر آمادگی حضور ستاره های خارجی را دارد؟

مرتضی شایسته: در حال حاضر سینمای ایران آمادگی لازم را ندارد، اما امیدوارم تهیه کنندگان در آینده قدرت استفاده از ستاره های خارجی در کارهای شان را داشته باشند.

جمال ساداتیان: جایگاه سینمای ما در جهان جایگاه مطلوبی است. ما از جشنواره های معتبر دنیا مثل برلین و کن جایزه داریم که جایزه اسکار هم به آن ها اضافه شده است . هر سال فیلم هایمان در جشنواره های مختلف به نمایش گذاشته می شود و معمولا هم با موفقیت همراه است . ما ظرفیتش را داریم.البته گاهی بعضی مدیریت ها سینما را دچار نوسان می کند و نمی گذارد سیکل طبیعی خود را طی کند.بالاخره هر چیزی سیر تکاملی خود را دارد . سینمای ما از لحاظ تکنیکی قابل قبول است.بنیه سینما از نظراقتصادی ضعیف است ؛ اما وقتی فیلمی با قصه وتکنیک روی کار بیاید می توان سرمایه اش را تهیه کرد . حالا ممکن است این سرمایه داخل سینما نباشد، ولی بنگاه های اقتصادی وقتی می بینند یک فیلم در بازارهای خارجی می تواند فروش داشته باشد برای کار سرمایه گذاری می کنند.

محسن محسنی نسب: این موضوع به ستاره ها مربوط است. ما می توانیم از تجربیات گذشته برای آینده استفاده کنیم .در گذشته در فیلم های ایرانی از بازیگران خارجی استفاده شده است همچون فیلم « گام های شیدایی » ساخته حمید بهمنی . در این فیلم از بازیگر زن خارجی استفاده شد، اما مردم فیلم را پس زدند و علاقه ای به شخصیت های فیلم نداشتند . به طور کلی اگر بازیگر در نقش مناسب استفاده شود خوب است .

*اخیرا یکی از مدیران ارشاد اعلام کرد:وزارت خارجه متولی تایید صلاحیت بازیگران خارجی است. در این باره چه نظری دارید؟

مرتضی شایسته: ورود وزارت خارجه برای کار و زندگی اتباع خارجه در کشور است، اما در رابطه با بازیگری نظر نمی دهد و به نظر من مربوط به وزارت ارشاد است.

جمال ساداتیان:کار کسانی که در حوزه سینما کار می کنند سخت می شود و بهتر است متولی این مسئله خود وزارت ارشاد باشد.

محسن محسنی نسب: امیدوارم برخورد دولت تدبیر و امید با تمام اهالی سینما یکسان باشد، یعنی همان طور که به کارگردان بعد از انقلاب فرصت می دهند به کارگردان های قبل از انقلاب همچون آقای بهمن فرمان آرا ، هم فرصت داده شود . به طور کلی نگاه دولت به کارگردان ها یکسان باشد. درویش ، حاتمی کیا و... شرایط یکسان داشته باشند .این مسئله یک بهانه است که انتخاب بشود چه کسی کار بکند و یا چه کسی کار نکند.کار به اداره ای پاس داده می شود که در آن هیچکس را نمی شناسی.آقای ایوبی گفته اند از کلمه رانت استفاده نکنید ؛ من نمی دانم مترادف کلمه رانت چیست؟ ولی اینکه ما ندانیم امکانات سینمای ایران چطور تقسیم می شود خودش یک نوع رانت محسوب می شود. اگر آقای ایوبی سر صحنه یک فیلم برود و سر صحنه یک فیلم نرود ، خودش نوعی رانت است . آقای ایوبی باید عدالت اجتماعی را در نظر بگیرد. به عنوان یک فیلمساز دفاع مقدس عرض می کنم که نباید فیلمساز خودی و غیر خودی داشته باشیم.